ตอนที่เรายังเป็นเด็ก โลกของผู้ใหญ่คือโลกที่สมบูรณ์แบบ สิ่งที่ผู้ใหญ่ทำย่อมถูกต้องเสมอ เราจึงผิดหวังอย่างเจ็บปวดเมื่อค้นพบว่าผู้ใหญ่ที่เราเคยนับถือที่สุดก็อาจทำเรื่องผิดพลาดลงไปได้ เมื่อเติบโตขึ้นจึงค่อยเข้าใจด้วยตัวเองว่าการเป็นผู้ใหญ่ที่สมบูรณ์แบบนั้นไม่มีอยู่จริง และยิ่งไปกว่านั้น - คำว่า "สมบูรณ์แบบ" ของแต่ละคนย่อมต่างกันไปตามคุณค่าที่ยึดถือ

แต่นั่นจะสายไปแล้วหรือยังสำหรับการหันหน้ามาพูดคุยและให้อภัยต่อกัน
 

ผู้เขียนคิดเรื่องนี้ ในช่วงสนทนาหลังจบการแสดงเรื่อง "กลับมาเถิดวันทอง" ผลงานละครโดยกลุ่มอนตฺตา และคุณประดิษฐ ประสาททอง ซึ่งแสดงเปิดตัวเป็นครั้งแรกในงานนิทรรศการ "มุมมองใหม่ ขุนช้างขุนแผน"2 ที่หอศิลป์บ้านจิม ทอมป์สัน ในช่วงเดือนมิถุนายน 2554 แต่การแสดงในครั้งที่ผู้เขียนมีโอกาสได้ชมนี้เป็นส่วนหนึ่งในการร่วมฉลอง 10 ปี เทศกาลละครกรุงเทพฯ ระหว่างวันที่ 22 กุมภาพันธ์ - 4 มีนาคม 2555
 

จากประสบการณ์ที่ผ่านมาในการติดตามผลงานของคุณประดิษฐตั้งแต่เรื่อง ยักษ์ตัวแดง (ส.ค.2552), ฝันกลางไฟ (ส.ค. 2553), และ รถไฟฟ้า...มาหาอะไร(พ.ย. 2553)1 ทำให้รู้ว่า ไม่ควรแต่งหน้าไปดูละครของคุณประดิษฐเด็ดขาด เพราะจะต้องร้องไห้จนเครื่องสำอางเลอะเทอะแน่นอน แม้ว่าคุณประดิษฐจะยืนยันว่าทำละครเรื่องนี้อย่าง "ขำๆ เบาๆ เพราะผมเป็นคนขำๆ เบาๆ"

และก็เป็นไปตามคาด - น้ำตาไหลพรากๆตลอดเวลา ไม่ต่างกับตอนดูหนังเรื่อง The Lady

ด้วยงานศิลปะที่ทรงพลัง ย่อมกระตุ้นความทรงจำที่เจ็บปวดที่สุด ที่ซ่อนอยู่ในส่วนลึกที่สุด และยากจะพูดถึงมากที่สุด ให้หวนกลับมาปรากฏชัดต่อหน้าได้เสมอ
 

คุณประดิษฐหยิบยกเอาประเด็นที่นางวันทองถูก "ตัดสิน" มาตีความใหม่ โดยเล่าเรื่องผ่านจมื่นไวยผู้เติบใหญ่แล้ว แต่ไม่อาจลืมความหลังเรื่องแม่ของตนที่ตายไป ดังนั้นการทำให้แม่ลูกได้กลับมาพูดคุยกันอีกครั้งในละครเรื่องนี้ จึงเป็นหนทางที่คุณประดิษฐเสนอให้เพื่อแก้ไขสิ่งที่ยังค้างคา

"กลับมาเถิดวันทอง" จึงไม่ใช่การนำขุนช้างขุนแผนมาเล่นซ้ำ แต่เป็นเหมือนการ "สร้างภาคต่อ" (sequal) โดยอาศัยเนื้อความจากเรื่องเดิมซึ่งเล่าถึงความวุ่นวายต่างๆ อันเนื่องมาจากความรักที่ไม่ลงตัวระหว่างขุนช้าง ขุนแผน และนางวันทอง แต่สุดท้ายต้องลงเอยอย่างน่าเศร้าเมื่อนางวันทองถูกตัดสินด้วยโทษประหาร หลังจากที่ไม่สามารถเลือกได้ว่าจะอยู่กับขุนช้าง ขุนแผน หรือจมื่นไวยผู้เป็นลูกของนางเอง เพราะว่า-
 

 "ความรักขุนแผนก็แสนรัก ด้วยร่วมยากมานักไม่เดียดฉันท์

  สู้ลำบากบุกป่ามาด้วยกัน สารพันอดออมถนอมใจ

  ขุนช้างแต่อยู่ด้วยกันมา คำหนักหาได้ว่าให้เคืองไม่

  เงินทองกองไว้มิให้ใคร ข้าไทใช้สอยเหมือนของตัว

  จมื่นไวยเล่าก็เลือดที่ในอก ก็หยิบยกรักเท่ากันกับผัวฯ"
 

ดังที่เป็นมา ผลงานละครของคุณประดิษฐ มีเอกลักษณ์ที่สำคัญอยู่ตรงความ "น้อย" อันได้ผล "มหาศาล" ละครจึงจัดแสดงขึ้นในห้องที่จุผู้คนได้ไม่มาก มีม่านผืนบางกั้นเป็นฉาก เวทีคือยกพื้นไม้เตี้ยรูปสี่เหลี่ยมจตุรัสขนาดประมาณ 3x3 เมตร บทพูดทั้งหมดถูกจำกัดด้วยฉันทลักษณ์ และมีนักแสดงหลักสามคนเท่านั้น

- คุณประดิษฐแสดงเป็นจมื่นไวยวรนาถในวัยกลางคน, คุณดวงใจ หิรัญศรี แสดงเป็นนางวันทองผู้เป็นแม่ซึ่งตายจากไปนานแล้ว, และคุณสุขุมพันธ์ ฐิติธนพันธ์ แสดงเป็นจมื่นไวยเมื่อครั้งที่ได้พบกับวิญญาณของนางวันทองในระหว่างยกทัพไปสู้รบ
 

ละครเริ่มจากเล่าเรื่องที่เกิดขึ้นในอดีตว่านางวันทองได้มาปรากฏตัวให้จมื่นไวยหนุ่มได้พบในสภาพใด(ปีศาจ, เปรต) นางวันทองต้องโทษประหารได้อย่างไร(เพราะสองใจ) และขุนช้างและขุนแผนเสียใจกับความตายของนางขนาดไหน (เสียใจมาก)

ที่น่าสนใจก็คือ นักแสดงทั้งสามคนสามารถ "กลายร่าง" เป็นบุคคลอื่นได้ในทันทีเมื่อพูดถึงตัวละครนั้นๆ เช่น นางวันทองสามารถกลายเป็นพระพันวษาผู้เปิดโอกาสให้นางตัดสินใจ

“ถ้ารักใหม่ก็ไปอยู่กับอ้ายช้าง ถ้ารักเก่าเข้าข้างอ้ายขุนแผน

 อย่าเวียนวนให้คนมันหมิ่นแคลน ถ้าแม้นมึงรักไหนให้ว่ามา

 จะรักชู้ชังผัวมึงกลัวอาย จะอยู่ด้วยลูกชายก็ไม่ว่า

 ตามใจกูจะให้ดังวาจา แต่นี้เบื้องหน้าเด็ดขาดไปฯ”
 

แต่เมื่อนางไม่อาจเลือกได้ พระพันวษาก็เป็นผู้สั่งให้นำนางไปประหาร เพื่อไม่ให้เป็นเยี่ยงอย่างแห่งความวุ่นวายในนครต่อไปอีก
 

จมื่นไวยวรนาถในวัยกลางคนเพียงเอาผ้ามาผูกเอวก็กลายเป็นขุนแผนสุดหล่อผู้เก่งกาจ แต่ก็ยังคงเศร้าสร้อยกับความตายของนางวันทองที่เคยรักกันถึงขนาดที่

“เจ้าลืมนอนซ่อนพุ่มกระทุ่มต่ำ เด็ดใบบอนช้อนน้ำที่ไร่ฝ้าย

 พี่เคี้ยวหมากเจ้าอยากพี่ยังคาย แขนซ้ายคอดแล้วเพราะหนุนนอนฯ"

 และความตายของนาง คงเป็นสิ่งที่ขุนแผนยากจะให้อภัยตนเองไปตลอดชีวิต

"คนอื่นหมื่นแสนก็คุ้มรอด ยอดรักคนเดียวไม่คุ้มได้

 จำเพาะเด็ดดวงจิตปลิดเอาไป ช่างกระไรพ้นที่จะป้องกันฯ"

แต่พอเปลี่ยนผ้ามาพาดไหล่หลวมๆ นักแสดงคนเดิมก็กลายเป็นขุนช้างที่ร่ำรวยและรักนางวันทองมากจนน่าสงสาร เพราะขุนช้างเองก็รู้อยู่แก่ใจว่า
 

"พระองค์ทรงซักว่ารักใคร แม่สองใจคิดยากหากโลเล

 ให้การใหลหลงทรงโกรดเกรี้ยว ถ้ารักช้างข้างเดียวขนมโก๋

 จะได้อยู่เรือนเหย้าเสาโตโต แกงเทโพกินเล่นให้เย็นใจ"

 แม่มาตายกลางดินเขานินทา แม่ยอดฟ้าฝาบาตรกระจาดใหญ่

 จะหาไหนเหมือนแม่แต่นี้ไป แม้ไม่ได้เช่นนี้ไม่มีเมีย

 เรือนเหย้าข้าวของถวายพระ จะสละโกนหนวดไปบวชเสีย

 ถึงลูกคุณหลานหม่อมจะยอมเยีย มีเมียไปทำไมไม่เหมือนกันฯ"

หลังจากนั้นฉากสำคัญที่สุดของละครก็เริ่มต้นขึ้น เมื่อจมื่นไวยวรนาถในวัยกลางคนได้พบกับนางวันทองที่ตายไปแล้วอีกครั้ง ตรงนี้เองที่จมื่นไวยค่อยๆเปิดเผยปมความรู้สึกผิดของตนให้ผู้ชมได้เห็นชัดมากขึ้น เมื่อเขาถามว่า ใช่หรือไม่ ที่นางวันทองยังติดใจเรื่องที่เขาพยายามขอพระราชทานอภัยโทษจากพระพันวษาแล้ว แต่ไม่สามารถมาช่วยนางได้ทัน

และเขายังอ้ำอึ้งที่จะบอกให้นางวันทองรู้ว่า ตนเองใช้ถ้อยคำเช่นไรในการขอพระราชทานอภัยโทษ

– ถ้อยคำที่บ่งชี้ให้เห็นชัดว่าเขาเองก็เห็นด้วยว่ามารดามีความผิด ทำสิ่งไม่ดีลงไป

จุดนี้เองที่นางวันทองเสียใจมาก เพราะแม้แต่ลูกชายของนางเอง(ซึ่งควรจะเป็นคนที่เข้าใจนางได้ดีที่สุดว่าจะต้องเจอกับอะไรมาบ้าง) ก็ยังไม่ยอมอยู่ข้างเดียวกับนาง เช่นนี้ โทษที่หนักที่สุดของนางวันทองจึงไม่ใช่โทษประหารให้ชีวิตดับสิ้น แต่เป็นโทษที่เกิดจากการ "ตราหน้า" ว่าเป็นหญิงชั่ว เป็นนางวันทองสองผัว สองใจ ตามที่ถูกบริภาษเอาไว้โดยพระพันวษาว่าเป็น-

"หญิงกาลกิณีอีแพศยา มันไม่น่าเชยชิดพิศมัยฯ"
 

ความประหลาดอย่างที่สุดก็คือ ชายสยามในสมัยของนางวันทองต่างมีภรรยามากกว่าหนึ่ง แม้ตัวจมื่นไวยเองก็มีทั้งนางสร้อยฟ้าและนางศรีมาลาไปพร้อมกัน แต่ก็ไม่ได้เป็นความผิดหรือเรื่องแปลกประหลาดอะไร ในขณะที่นางวันทองไม่ได้ตั้งใจจะมีขุนช้างและขุนแผนไปพร้อมกัน (แต่งงานกับขุนแผนก่อน แล้วโดนหลอกว่าขุนแผนตายจึงกลายเป็นเมียขุนช้าง จากนั้นโดนขุนแผนชิงตัวกลับไป ขุนแผนติดคุกจึงต้องกลับมาเป็นเมียขุนช้างอีกรอบ แล้วสุดท้ายก็โดนจมื่นไวยบังคับพาตัวไปจากขุนช้าง)
 

นางถูกตัดสินว่าผิด ทั้งๆที่นางไม่เคยมีโอกาสในการเลือกชีวิตของตัวเองเลย

บางที การที่นาง "ไม่ได้ไปผุดไปเกิด" จนต้องกลายเป็น "เปรต" นั้นอาจเป็นสัญลักษณ์ถึงการถูก "ตีตรา" (naming) เพื่อลดคุณค่าความเป็นคนลงไปนั่นเอง – ความเป็นนางวันทองที่ไม่เหมือนคนอื่นในสังคม ได้ถูกเชื่อมโยงเข้ากับความเลวทราม จนไม่มีวันที่ภาพลักษณ์ของนางจะถูกแก้ไขไปในทางที่ดีได้อีก แม้แต่ในสายตาของลูกชายตัวเอง 
 

ซึ่งจมื่นไวยเองก็ยอมรับในที่สุด ว่าจำต้องบอกว่านางวันทองผิด(แม้จะรู้อยู่แก่ใจว่าความจริงแล้วไม่ใช่ความผิดของนางเพียงคนเดียว) ก็เพราะไม่อาจขัดขืนหรือต้านทานวิถีของโลกได้ ตัวเขาเองนั้นก็ยังมีครอบครัวและบริวารที่ต้องดูแลอยู่ต่อไป หากจะลุกขึ้นมาเข้าข้างนางวันทองอย่างเต็มที่ เขาก็อาจจะเป็นภัยไปด้วย
 

สำหรับผู้เขียน ความน่าสนใจของละครเรื่องนี้จึงอยู่ที่ ความกล้าหาญ

ประการแรก คือ ความกล้าในการนำวรรณคดีที่เก่าแก่และมีชื่อเสียงแพร่หลายมากที่สุดเรื่องหนึ่งของประเทศไทยมาตีความใหม่ - การนำตัวบทที่แตกต่างเหล่านั้นมาตีความร่วมกัน ย่อมต้องเสี่ยงต่อการถูกครหาว่าเป็นศิษย์คิดล้างครู เพราะตามขนบธรรมเนียบไทยนั้นการแตะต้องหรือตั้งคำถามกับสิ่งที่มีมาก่อนย่อมเป็นเรื่องมิบังควร โบราณสถานย่อมต้องถูกปล่อยไว้ให้เป็นสถานที่ศักดิ์สิทธิ์ ห้ามไปแตะต้องเด็ดขาด แต่สิ่งที่คุณประดิษฐ์ทำนั้นยิ่งกว่าแตะต้อง – อาจเรียกได้ว่าเป็นการ "สร้างพิพิธภัณฑ์ครอบด้วยปิระมิดแก้วในบริเวณโบราณสถาน" กันเลยทีเดียว
 

ประการที่สอง คือ ความกล้าในการนำตัวบทดั้งเดิมซึ่งมาจากผู้เขียนหลายคน นำมาประกอบสร้างขึ้นใหม่เพื่อตอบสนองการเล่าเรื่องตามแง่มุมของตนเอง - เดิมเรื่องขุนช้างขุนแผนนั้นเป็นนิทานคำกลอนซึ่งเล่าสู่กันฟังมาตั้งแต่สมัยอยุธยา ผ่านการเล่าต่อโดยกวีหลายท่าน จนกระทั่งกรมพระยาดำรงราชานุภาพได้รวบรวมและตีพิมพ์เป็นฉบับที่แพร่หลายกันอยู่ในปัจจุบัน ต้นฉบับเรื่องขุนช้างขุนแผนจึงไม่ได้มีเพียงฉบับเดียว - นี่จึงหมายถึงปริมาณงานจำนวนมากที่ต้องอ่านและขบคิด ก่อนจะย่อยออกมาเป็นบทละครซึ่งอยู่ในรูปของบทกลอนล้วนๆ บทพูดบางส่วนมาจากเสภาฉบับดั้งเดิม และบางส่วนก็มาจากบทละครที่แต่งขึ้นใหม่
 

ประการสุดท้าย คุณประดิษฐกล้าที่จะใช้ละครเพื่อสัมผัสกับความรู้สึกผิดของจมื่นไวย ที่ไม่ได้ยืนหยัดสู้เพื่อไม่ให้นางวันทองถูกตราหน้าว่าเป็นหญิงแพศยา การให้จมื่นไวยออกมายอมรับตรงๆว่าเขาละทิ้งนางเพื่อจะได้มีชีวิตอยู่รอดต่อไปในโลกนี้ ไม่ได้เป็นเรื่องง่ายๆ ขำๆ เบาๆ เลยแม้แต่น้อย – และในบางที การยอมรับความอ่อนด้อยของตนเองนั้นอาจเป็นความกล้าหาญที่สุดก็ได้
 

ละครจบลงโดยที่นางวันทองได้เห็นจมื่นไวยก้มหน้ายอมรับความอ่อนแอของตนเอง นางจึงรับดอกบัวที่เขาใช้ขอขมา ปลิดกลีบดอกบัวนั้นวางลงรอบตัวลูกชายพร้อมอวยพรให้เขามีชีวิตที่ดีต่อไป ก่อนจะลาจากไปด้วยความเหนื่อยอ่อนกับการยึดมั่นในคุณค่าเดิม ซึ่งไม่ได้มีคุณค่าต่อไปแล้วในโลกนี้
 

ในช่วงสนทนาหลังละครจบ คุณประดิษฐกล่าวถึงสิ่งที่ตั้งใจจะสื่อสารกับผู้ชมละครว่า

"ใครหมกมุ่นกับเรื่องอะไรอยู่ ก็มักจะตีความงานศิลปะให้ตรงกับเรื่องที่กำลังหมกมุ่นนั่นล่ะ แต่แน่นอนว่าเจ้าของละครก็ต้องมี agenda ของตัวเองอยู่เหมือนกัน"  
 

จากการที่ได้ติดตามผลงานละครหลายๆเรื่องของคุณประดิษฐ - ผู้เขียนก็เชื่อว่าตนเองอาจจะพอเข้าใจถึง agenda ที่แฝงเร้นอยู่ในละครอยู่บ้าง(หวังว่าจะไม่ได้เป็นฝ่ายหมกมุ่นไปเองข้างเดียว) – แก่นหลักเรื่อง ความจริง การขออภัย และความรักที่ไม่มีเงื่อนไข ปรากฏมาโดยตลอดในความเห็นของผู้เขียน
 

แต่ก็ยังคงมีคำถามหนึ่งที่เหลืออยู่ในใจ จนแอบรู้สึกว่า ละครออกจะจบเร็วไปสักหน่อย

คนที่ให้คุณค่าแตกต่างกัน จะอยู่ร่วมโลกเดียวกันได้ไหม หรือจำเป็นต้องให้ฝ่ายหนึ่งตายจากไปก่อนเท่านั้น ?  

​

​